Profilaktyka uniwersalna ma na celu przeciwdziałanie inicjacji w zakresie różnych zachowań ryzykownych (zwłaszcza wśród młodzieży szkolnej)  poprzez dostarczenie odpowiedniej informacji oraz wzmacnianie czynników chroniących i redukcję czynników ryzyka. Działania te dotyczą zagrożeń rozpowszechnionych,  takich jak np.  używanie substancji psychoaktywnych (narkotyki, alkohol) czy przemoc.

Odbiorcy działań profilaktyki uniwersalnej to ogół populacji, np. dzieci i młodzież szkolna, społeczność lokalna. Grupy, do których są kierowane działania profilaktyki uniwersalnej nie są uprzednio diagnozowane pod względem poziomu ryzyka zachowań problemowych,  choć w obrębie grupy poszczególne jednostki moga się różnić stopniem  zagrożenia i rodzajem czynników ryzyka.

Czynniki ryzyka i czynniki chroniące - niektóre z cech jednostki oraz środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, inne natomiast je ograniczają. Czynniki ryzyka to cechy, sytuacje lub warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych, natomiast do czynników chroniących zaliczamy cechy, sytuacje lub warunki zwiększające odporność jednostki na działanie czynników ryzyka. Za najważniejsze czynniki chroniące i czynniki ryzyka uważa się te związane z sytuacją rodzinną, szkolną,  czynniki osobowościowe, czynniki związane z funkcjonowaniem w grupie rówieśniczej oraz zaangażowanie religijne (Hawkins 1992; Kazdin 1996; Kay 1996). Celem interwencji profilaktycznych jest eliminacja lub redukcja czynników ryzyka oraz wzmacnianie czynników chroniących

Zachowania ryzykowne są to zachowania niosące ryzyko negatywnych konsekwencji, zarówno dla zdrowia fizycznego i psychicznego jednostki, jak i dla jej otoczenia społecznego. Do zachowań ryzykownych zaliczamy: palenie tytoniu, używanie środków psychoaktywnych (alkoholu, narkotyków, leków), wczesną aktywność seksualną, zachowania agresywne i przestępcze.

Rodzice w profilaktyce zachowań ryzykownych, w tym profilaktyce używania substancji odurzających, odgrywają kluczową rolę. Pozytywna więź emocjonalna pomiędzy rodzicami i dziećmi, postawy rodziców wobec używania alkoholu i narkotyków, a także umiejętności i praktyki wychowawcze rodziców (m.in. monitorowanie zachowań dziecka) stanowią czynniki chroniące przed używaniem substancji.

Realizatorzy profesjonalnych programów profilaktyki uniwersalnej to przede wszystkim nauczyciele wspierani przez psychologów. Działania przeprowadzane są najczęściej w szkołach. Rządowym organem odpowiedzialnym za wdrażanie w polskich szkołach działań z zakresu profilaktyki jest Ministerstwo Edukacji Narodowej (art. 22 ust. 1 ustawy z dnia  29 lipca 2005 o przeciwdziałaniu narkomanii). W szkołach wdrażane są programy profilaktyki uniwersalnej oraz programy dla rodziców.

Program „Szkoła dla Rodziców i Wychowawców" to program profilaktyczny adresowany do osób mających kluczowy wpływ na proces wychowania dzieci i młodzieży- rodziców, opiekunów  oraz nauczycieli. Celem programu jest pogłębienie umiejętności wychowawczych oraz kształtowanie postaw wychowawczych sprzyjających budowaniu podmiotowej relacji oraz więzi pomiędzy rodzicami (opiekunami) i dziećmi. Upowszechnianie programu jest koordynowane przez Ośrodek Rozwoju Edukacji Ministerstwa Edukacji Narodowej.

Inne programy profilaktyki uniwersalnej o sprawdzonej skuteczności to  programy „Domowych Detektywów" i „Fantastyczne Możliwości" Instytutu Psychiatrii i Neurologii.

Program „Program Domowych Detektywów" jest adresowany do uczniów szkół podstawowych, jego celem jest przeciwdziałanie inicjacji alkoholowej.  Program wzmacnia wybrane czynniki chroniące takie jak: umiejętności odpierania presji dotyczącej używania substancji, spostrzegane normy dotyczące używania substancji, komunikację pomiędzy rodzicami a dziećmi oraz wiedzę uczniów na temat konsekwencji używania substancji. Prowadzony jest w formie zajęć w klasie szkolnej prowadzonych przez nauczyciela przy współudziale liderów rówieśniczych oraz zadań wykonywanych w domu przez rodziców razem z dziećmi.

Program „Fantastyczne Możliwości" jest kontynuacją programu „Domowych Detektywów" przeznaczonym dla starszej młodzieży.

Literatura dodatkowa:

1. 1. J. Szymańska „Programy profilaktyczne. Podstawy profesjonalnej psychoprofilaktyki",   wyd. Ośrodek Rozwoju Edukacji, 2012
   2. P. Jabłoński i in. „Zapobieganie narkomanii w gminie", wyd. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, 2007
   3. A.P. Goldstein, K.W. Kenneth, W. Reagles, L.L. Amann  „Umiejętności chroniące" - zapobieganie narkomanii wśród młodzieży”, wyd.  Stowarzyszenie Karan

Strony internetowe:

Ośrodek Rozwoju Edukacji

European Monitoring Centre for Drugs and Drug Addiction